Ovo je tekst o jednom libretu. Takoreći: tekst o tekstu.
Mnogi srpski kompozitori, baš kao i stvaraoci iz drugih umetničkih grana, svoja dela posvetili su Kosovskom boju. Okrenutost znamenitom istorijskom događaju kao izvoru inspiracije bila je posebno učestala uoči Vidovdana 1989. godine, u sumrak Jugoslavije i svitanje novih ratnih sukoba. Ipak, jedno delo etablirano je u javnosti više od ostalih. Srećne okolnosti vezane za premijeru, neka važna izvođenja nakon praizvedbe, kao i monumentalnost i umetnički jezik, obezbedili su toj muzici prepoznatljivost koja traje. Naravno, reč je o slavnoj „Pasiji svetoga kneza Lazara“, koju je komponovao Rajko Maksimović uoči šestovekovnog jubileja Kosovske bitke.
Sama pasija kao muzička forma za koju se kompozitor opredelio nagoveštava osnovne motive dela: stradanje i žrtvovanje, jer termin pasija u muzičkoj umetnosti označava vokalnu bogoslužbenu formu zapadne crkve, zasnovanu na jevanđelskim pričama o stradanju Isusa Hrista. Međutim, za razliku od zapadne tradicije, onaj ko strada u Maksimovićevoj „Pasiji“ je sam knez Lazar. Važno je naglasiti da je kompozitor bio autor ne samo muzike, već i teksta kompozcije. To su stihovi na srpskoslovenskom jeziku – srpskoj redakciji staroslovenskog jezika, čiji su autori despot Stefan Lazarević, patrijarh Danilo III, kao i nekoliko anonimnih pripovedača, a svi oni stvarali su krajem 14. i početkom 15. veka.
Rajko Maksimović pripremao je tekst „Pasije“ skoro dve godine. U intervjuima pre i nakon premijere isticao je da je dramaturškom uobličavanju libreta prethodilo temeljno proučavanje zakonitosti odabranog jezika, kao i srednjovekovne srpske književnosti i istorije. Tokom tog poduhvata oslanjao se na stručno rukovođenje Đorđa Trifunovića, eksperta za staru srpsku književnost.
U tekstu „Ko se boji istorije“, objavljenom u listu „Mladost“ 5. juna 1989, Rajko Maksimović kaže da je za njega najvažniji element u procesu izgradnje „Pasije“ bio upravo tekst. Preciznije – autentičnost teksta. Zato je u startu svesno odbacio prepoznatljive stihove narodne epske poezije o čemu ovako svedoči:
„Pesme kosovskog ciklusa nisu iz onog vremena, već su nastale, kako tvrde naučnici, pre dvestotinak godina, a jezik je apsolutno savremen. Moja ideja pak bila je da libreto bude sastavljen od tekstova koji su po nastanku najbliži Kosovskom boju.“
Rajko Maksimović (“Mladost”, 5. jun 1989.)
Dakle, trudio se da prizivanje sećanja na slavnu istoriju svog naroda („Pasija“ o kojoj je ovde reč) bude što vernije samom izvoru sećanja (Kosovska bitka kao istorijski događaj):
„U ime stilske čistote zadržao sam se samo na starim tekstovima.“
Sada je trenutak da pogledamo ko su likovi Maksimovićeve „Pasije“. Osim kazivača/naratora, tu su i knez Lazar, knjeginja Milica, Miloš Obilić i bezimeni monah. I upravo u ovom nizu karaktera krije se jedna nelogičnost. Naime, Miloš Obilić se ne pominje u srednjovekovnoj srpskoj književnosti, već se kao jedan od ključnih motiva Kosovskog boja pozicionira znatno kasnije. Pa otkuda onda njegov lik u Maksimovićevoj “Pasiji”, strogo utemeljenoj u starim, autentičnim tekstovima napisanim ne zadugo nakon Kosovskog boja?
Objašnjenje pronalazimo u rečima samog autora. U intervjuu sa Milošem Jevtićem kompozitor ovako opisuje svoj odnos i kreativno delovanje spram „miloševske problematike“:
„Zanimljivo je, na primer, da se Miloš Obilić uopšte ne pominje u originalnim tekstovima. Ipak, njega nisam mogao da zaobiđem. S obzirom na to da je kod raznih autora Lazarevih tekstova bilo u izobilju, uglavnom one borbenije sam poverio Milošu, a one očinskije i svetije zadržao za Lazara.“
Rajko Maksimović u knjizi Miloša Jevtića “Govor muzike” (2008)
Dakle, libreto „Pasije“ je i pored temeljnih priprema i čvrstog oslonca na tekstove koji neposredno, stilski autentično svedoče o Kosovskom boju, zapravo predstavljao slobodnu interpretaciju odabranog poetskog sadržaja. Maksimović je selektovao istorijske dokumente, potom ih prilježno istraživao, ne bi li uobličio što „izvorniji“ tekstualni predložak, a potom te izvore svesno mutirao u dominantni „kosovsko-mitski diskurs“. Istini za volju, to svakako nije neuobičajen umetnički pristup, niti on umanjuje estetske domete velikog i važnog ostvarenja srpske muzike. Ovakav postupak nam zapravo govori nešto drugo: prilagođavanje dominantnom političkom obrascu tumačenja prošlosti u Srbiji je bilo (i još uvek je?) neizostavan uslov svog vremena. Očigledno, čak i u vrhunskom vokalno-instrumentalnom ostvarenju složene i visoko estetizovane konstrukcije kao što je „Pasija svetoga kneza Lazara“.
